In de wereld van mensapen speelt zich een fascinerende sociale dynamiek af. Wat wetenschappers nu herkennen als ‘plagen’ bij niet-menselijke primaten bevat alle essentiële elementen: een milde provocatie, duidelijke intentie, en een verwachting van reactie zonder echte vijandelijkheid. De wetenschappers die dergelijk gedrag bestuderen hebben inmiddels een dieper begrip ontwikkeld van de complexe evolutionaire oorsprong van wat we vaak als typisch menselijk beschouwden.

Evolutiebiologen verklaren dat dit gedrag waarschijnlijk miljoenen jaren geleden ontstond bij onze gemeenschappelijke voorouders. De aanwezigheid van plagen bij zowel mensen als alle grote mensapen (chimpansees, bonobo’s, gorilla’s en orang-oetans) wijst erop dat deze gedragsvorm zich ontwikkelde vóór onze evolutionaire wegen zich splitsten, ongeveer 7-8 miljoen jaar geleden. Dit suggereert dat plagen een diepgewortelde adaptieve functie moet hebben gehad die de overleving of voortplanting bevorderde.

De wetenschap achter plagen is verbazingwekkend complex. Neurowetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat tijdens speels plagen specifieke hersengebieden actief worden die betrokken zijn bij zowel sociale cognitie als beloningssystemen. Bij mensen en mensapen worden tijdens sociale spelinteracties verhoogde activiteit waargenomen in de prefrontale cortex (betrokken bij sociaal begrip), het limbische systeem (emoties), en het beloningscentrum (dat dopamine vrijgeeft, een neurotransmitter die plezier veroorzaakt).

Dit neurale netwerk verklaart waarom plagen zo bevredigend kan zijn. Het brein beloont ons letterlijk voor dit soort sociale interacties. Belangrijk is dat deze hersenstructuren evolutionair gezien relatief geconserveerd zijn binnen de primatenorde, wat verklaart waarom vergelijkbaar gedrag wordt waargenomen bij verschillende soorten.

Een cruciaal aspect van plagen dat het onderscheidt van eenvoudig speelgedrag is het cognitieve element. Om effectief te kunnen plagen, moet een individu beschikken over:

1. Theory of Mind – het vermogen om te begrijpen dat anderen gedachten en gevoelens hebben die kunnen verschillen van de eigen ervaring.
2. Intentionaliteit – de bewuste bedoeling om een specifieke reactie uit te lokken.
3. Sociale kalibratie – het vermogen om te bepalen hoever men kan gaan zonder echte agressie te veroorzaken.
4. Empathie – voldoende begrip van emoties om de reactie van de ontvanger te kunnen interpreteren.

Lange tijd werd aangenomen dat deze cognitieve vermogens uniek menselijk waren. Echter, primatologisch onderzoek heeft deze aanname in twijfel getrokken. Observaties tonen aan dat grote mensapen beschikken over verfijnde sociale cognitie die deze vormen van interactie mogelijk maakt. Mensapen zijn in staat om relaties te begrijpen, intenties te vormen en reacties te anticiperen – allemaal cruciale elementen voor het effectief uitvoeren van plagend gedrag.

Maar waarom is plagen geëvolueerd? Welk evolutionair voordeel biedt dit gedrag? Onderzoek suggereert verschillende functies:

Ten eerste functioneert plagen als een veilige manier om sociale grenzen te verkennen. Door middel van speelse provocaties kunnen jonge primaten leren over hiërarchie, sociale normen en aanvaardbaar gedrag zonder het risico van ernstige vergeldingsmaatregelen.

Ten tweede versterkt plagen sociale banden. Gedragsstudies bij primaten tonen aan dat plagen voornamelijk plaatsvindt tussen individuen met positieve relaties. De gedeelde ervaring en wederzijdse erkenning van de speelse context creëert een vorm van sociale intimiteit. Dit verklaart waarom bij mensen vrienden elkaar vaak op manieren plagen die bij vreemden als beledigend zouden worden ervaren.

Ten derde dient plagen als een cognitieve training. Door de reacties van anderen op verschillende vormen van provocatie te observeren, ontwikkelen primaten een verfijnder begrip van sociale dynamiek en emotionele expressie. Deze vaardigheid is cruciaal voor het navigeren binnen complexe sociale groepen, waar succes vaak afhangt van het vermogen om relaties effectief te beheren.

Bij mensen heeft plagen zich verder ontwikkeld tot complexere vormen van sociale interactie, waaronder humor. Antropologisch onderzoek suggereert dat humor in alle menselijke culturen voorkomt, wat wijst op een universele, biologisch gewortelde oorsprong. De basisstructuur van veel humor – het creëren en vervolgens oplossen van een milde spanning of incongruentie – vertoont opvallende overeenkomsten met de structuur van plagen zoals waargenomen bij mensapen.

In beide gevallen is er sprake van een speelse verstoring van verwachtingen, gevolgd door signalen die de veilige, niet-bedreigende context bevestigen. Bij mensen is dit geëvolueerd tot verbale vormen zoals grappen en woordspelingen, maar de onderliggende psychologische mechanismen blijven vergelijkbaar.

Cognitieve psychologen hebben aangetoond dat zelfs complexe vormen van menselijke humor gebruik maken van dezelfde neurale circuits die betrokken zijn bij meer primitieve vormen van sociale play-signaling, wat verder bewijs levert voor de evolutionaire continuïteit van plagen naar humor.

Het onderzoek naar plagen bij mensapen werpt nieuw licht op gedrag dat lange tijd als uniek menselijk werd beschouwd. De neiging om te plagen, te provoceren en plezier te beleven aan de reacties van anderen blijkt diep verankerd in onze evolutionaire geschiedenis, gedeeld met onze naaste verwanten in de primatenwereld.

Door te begrijpen hoe en waarom plagen is geëvolueerd, krijgen we niet alleen inzicht in de oorsprong van menselijke humor, maar ook in de fundamentele sociale mechanismen die onze soort hebben gevormd. De capaciteit om te spelen met sociale verwachtingen en grenzen, om intentioneel reacties uit te lokken en om plezier te vinden in deze interacties, vormt een essentieel onderdeel van wat het betekent om mensachtig te zijn.

Misschien is die drang om de clown uit te hangen uiteindelijk een van onze oudste en meest fundamentele verbindingen met onze evolutionaire geschiedenis – een gedrag dat niet uniek menselijk is, maar dat ons juist verbindt met onze naaste verwanten in het dierenrijk, en dat ons inzicht geeft in de diepgewortelde sociale natuur die wij allemaal delen.